Η παραίνεση «γνώθι σαυτόν» έρχεται ήδη από την αρχαιότητα, και εξακολουθεί να θεωρείται μία από τις κορυφαίες αρετές που θα μπορούσε να έχει ένας άνθρωπος.

Η γνώση του εαυτού υπήρξε (και βέβαια εξακολουθεί να είναι) μία από τις αέναες επιδιώξεις της ανθρωπότητας, και για αυτό το πολυπόθητο εσωτερικό αγαθό δημιουργήθηκαν φιλοσοφικά ρεύματα, καλλιτεχνικά ιδεώδη, ψυχολογικές και πνευματικές θεωρίες. Η κάθε πλευρά προσπάθησε να ρίξει φως στην έννοια της αυτογνωσίας, αλλά και να προτείνει τρόπους και στάσεις ζωής που θα ευνοούσαν τον κάθε ένα στην αναζήτηση της προσωπικής του αλήθειας.

Από την πλευρά της ψυχολογίας, η πρώτη μελέτη και απόδοση της έννοιας της αυτογνωσίας μπορεί να βρεθεί πίσω στο 1972, όπου οι ψυχολόγοι S.Duval και R.A.Wicklund πρότειναν την θεωρία της αντικειμενικής αυτογνωσίας. Με βάση τη θεωρία τους λοιπόν, ο άνθρωπος έχει τη δυνατότητα να παρατηρεί και να αξιολογεί την παρούσα συμπεριφορά του σε σχέση με τις προσωπικές του αξίες και δυνατότητες. Δηλαδή κάθε στιγμή, ο κάθε ένας από εμάς μπορεί να κάνει μία εσωτερική αποτίμηση του κατά πόσο η συμπεριφορά που επιδεικνύει είναι σε συνάφεια με αυτά που πρεσβεύει και πιστεύει. Οι Duval και Wicklund προχώρησαν το σκεπτικό τους, λέγοντας πως μέσω αυτής της διαδικασίας γίνεται κανείς συνειδητός αξιολογητής του εαυτού και της αξίας του.

Εξελίσσοντας αυτή τη θεωρία, ο ψυχολόγος Daniel Goleman για πρώτη φορά το 1995 ανέφερε την έννοια της Συναισθηματικής Νοημοσύνης, η οποία και αναφέρεται στην επίγνωση που διατηρεί κανείς για την εσωτερική του κατάσταση (σκέψεις, συναισθήματα), τη διαίσθηση του καθώς και από πού πηγάζει η ίδια του η δύναμη-δηλαδή, τί κάνει κάποιον ευτυχισμένο και ολοκληρωμένο εσωτερικά.

Γιατί είναι σημαντική η αυτογνωσία;

Καθώς αρχίζει κανείς και παρατηρεί τον εαυτό του εις βάθος, αναγνωρίζοντας την ποιότητα των σκέψεων και των συναισθημάτων που διατηρεί, έχει τη δυνατότητα να κατανοήσει τις καταστάσεις που πυροδοτούν αυτές τις εσωτερικές αντιδράσεις καθώς και να διαχειριστεί το σθένος τους. Για ππαράδειγμα, όταν κάποιος αρχίζει να παρατηρεί πως διατηρεί αρνητικές σκέψεις κάθε φορά που συμβαίνει κάτι καλό στη ζωή του («δεν θα κρατήσει», «κάτι κακό θα συμβεί μετά από αυτό», «δεν μου αξίζει κάτι τόσο καλό»), έχει τη δυνατότητα να ερευνήσει το γιατί μπαίνει σε αυτή τη διαδικασία αλλά και να βρει τρόπους να μειώσει την ισχύ των αρνητικών σκέψεων, αντικαθιστώντας τις με ποιο θετικές .

Επιπροσθέτως, ένας άνθρωπος που διαθέτει αυτογνωσία τείνει να δρα συνειδητά και πιο συγκροτημένα από ότι κάποιος που δεν έχει καλλιεργήσει αυτή τη δεξιότητα. Γενικά, οι ψυχολογικές έρευνες δείχνουν πως τα άτομα που έχουν αυτογνωσία φαίνεται πως απολαμβάνουν καλύτερη ψυχολογική υγεία, διατηρούν μια θετική στάση ζωής και κινούνται με περισσότερο σθένος προς την υλοποίηση των στόχων τους. Επίσης είναι περισσότερο δραστήριοι ενώ μπορεί να είναι πιο συμπονετικοί απέναντι στον εαυτό τους και τους άλλους-ειδικά στα λάθη και τις δύσκολες στιγμές.

Πώς καλλιεργείται η αυτογνωσία;

1. Δημιουργούμε χώρο για τον εαυτό μας και τις ανάγκες του

Η καθημερινότητα ενός ανθρώπου μπορεί να είναι ιδιαίτερα πολυάσχολη, ακόμα και κουραστική. Ωστόσο είναι ουσιώδες να μπορεί ο καθένας να βρει λίγο χρόνο για να συνδεθεί με τον εαυτό του, να αφουγκραστεί το πώς αισθάνεται και πώς βιώνει τις καταστάσεις στο τώρα. Αυτό μπορεί να γίνει ειδικά το βράδυ, λίγο πριν τον ύπνο, όπου είναι κατάλληλος ο διαλογισμός ή λίγες σημειώσεις σε ένα τετράδιο.

2. Εξασκούμαστε στο να είμαστε καλοί ακροατές

Αυτό δεν σημαίνει μόνο το να είναι κανείς παρόν και να ακούει μηχανικά αλλά κυριώτερα να μπορεί να «ακούσει» το συναίσθημα που βιώνει ο άλλος, την κατάσταση που περνά αλλά και το πώς εκφράζεται, τί δείχνει η γλώσσα του σώματος του, κτλ. Σημαντική εδώ είναι η ενσυναίσθηση και όχι η κριτική.

3. Κρατάμε σημειώσεις για τις σκέψεις και τα συναισθήματά μας

Ο γραπτός λόγος δεν είναι μόνο ένας τρόπος αποφόρτισης και έκφρασης, αλλά μπορεί και να συνδέσει με τα συναισθήματα και τις εσωτερικές εμπειρίες και αισθήσεις που βιώνονται στο εδώ και τώρα. Παράλληλα, όσο οι σκέψεις αποτυπώνονται στο χαρτί, τόσο πιο ξεκάθαρα μπορεί να δει κανείς τι «πρόσημο» έχουν αυτές-θετικό ή αρνητικό; Εάν είναι περισσότερο αρνητικές, τότε μια καλή άσκηση είναι να γράψει κανείς αντικειμενικά για ποιά πράγματα είναι χαρούμενος και ευγνώμων στη ζωή του- κάτι που και οι έρευνες υποστηρίζουν ότι μπορεί να επαυξήσει την αίσθηση ικανοποίησης και χαράς.

Αν κανείς βάλει πρόγραμμα ότι μία συγκεκριμένη στιγμή της ημέρας, και για κάποια λεπτά, θα σημειώνει το πώς βιώνει τα πράγματα εσωτερικά, τότε αυτή η διαδικασία θα μπορέσει να γίνει πολύ εύκολα κομμάτι της καθημερινότητας του και θα την αποδεχθεί ως μία θετική εμπειρία.

4. Ζητάμε ανατροφοδότηση

Το να ζητήσει κάποιος την ειλικρινή γνώμη των άλλων σχετικά με τον ίδιο φαίνεται ως κάτι δύσκολο, καθώς χρειάζεται να προετοιμαστεί και για την πιθανότητα να ακούσει και πράγματα που ίσως δεν είναι ευχάριστα. Μαθαίνοντας, όμως, για την άποψη που έχουν οι άλλοι, θα μπορέσει κανείς να δει τον εαυτό του από άλλο πρίσμα, τονώνοντας έτσι τα θετικά στοιχεία και αλλάζοντας τα αρνητικά.

Εδώ είναι σημαντικό να ζητηθεί η άποψη ανθρώπων που πραγματικά έχουν αποδείξει ότι έχουν ειλικρινή διάθεση να βοηθήσουν, σε αντίθεση με κάποιους που θα θελήσουν απλώς να κατακρίνουν. Στην πορεία, και όσο κανείς αποκτά μεγαλύτερη αυτογνωσία και μπορεί να ξεχωρίσει ανθρώπους και καταστάσεις, θα είναι πιο εύκολο να καταλάβει ποιοί δίνουν αυθεντική και ισορροπημένη ανατροφοδότηση και υποστήριξη, και ποιοί όχι.

Σε όλη αυτή τη διαδικασία προσωπικής ανίχνευσης και αναγνώρισης, είναι σημαντικό ο καθένας να προσεγγίζει τις εσωτερικές του αισθήσεις με ήρεμη διάθεση, έχοντας στο νου ότι αυτό είναι ένα ταξίδι ανακάλυψης, διαφώτισης και αναγνώρισης. Η κριτική του εαυτού και η απόρριψη εσωτερικών κομματιών που ίσως δεν αρέσουν σίγουρα δεν θα βοηθήσουν προς την επίτευξη της αυτογνωσίας, αντίθετα θα δημιουργήσουν μεγαλύτερη ένταση και εσωτερικό άγχος.

Η αυτογνωσία είναι ένα θέμα πλούσιο σε εμπειρίες, και ίσως να μην τα καταφέρει κανείς να κατανοήσει πλήρως το βάθος του εαυτού του. Ουσιαστικά όμως είναι το ίδιο το ταξίδι που δίνει την κατανόηση, την εξέλιξη και τελικά την ίδια την αγάπη προς τον εαυτό.